"आयुष्यात काही गोष्टींची संगती लावायची नसते. मुळात आयुष्याची तरी संगती लावावी का हाच एक घनगंभीर प्रश्न आहे. पण सध्या तो विचारार्थ घ्यायला नको. 'काही गोष्टी' या सदरात येणाऱ्या गोष्टींच्या विविध कॅटॅगरीज आहेत. त्यातल्या काही आपल्याला झेपत नाहीत, काही त्रासदायक ठरतात, काही अर्थहीन वाटतात, काही घरातल्या तर काही बाहेरच्या माणसांबरोबर होणाऱ्या आदानप्रदानातून समोर येतात, काही फेसबुकच्या वॉलवर येऊन छळ मांडतात तर काही समोर न आल्यामुळेच वैताग आणतात....त्यामुळे त्यावर आपण किती एनर्जी खर्च करायची हे आपण नीट विचार करून ठरवावं...." मी मन्याला समजावून सांगत होतो की त्याला आणखी डिस्टर्ब करत होतो हे माझं मलाच नीट कळेना. म्हणून मग थांबलो.
मन्या तसा शांत होता. त्याने 'कितना हुआ?' असं विचारत चहाचे पैसे दिले आणि एक सिगरेट विकत घेऊन "चल , मार्गस्थ होऊ" असं मला म्हणत चालू लागला. 'मार्गस्थ' हा शब्द वापरल्याने हा आता ठीक झाला आहे असं माझ्या मनाने घेतलं. पण पाच एक मिनिटं झाली तरी तो काही बोलेना. म्हणून मग शेवटी मीच म्हटलं, "मला असं वाटतं मन्या की एका कॉमेंटमुळे तू खरंच इतकं अस्वस्थ व्हायचं कारण नाही."
"हो. इन प्रिंसिपल मलाही पटतंय ते. पण प्रिंसिपल्सना 'काही गोष्टी' कळत नाहीत ना!" मन्याच्या विधानात विनोद होता, पण सुरात उद्वेग होता.
फेसबुकच्या वॉलवरील कॉमेंट्सचा 'जिव्हार' या ठिकाणाशी जवळचा संबंध आहे हे जाणकारांना माहीत असेल. मन्याच्या बाबतीतही तेच घडलं होतं. शिवाय काय बोललं गेलं आहे यापेक्षा कोण बोललं आहे हे वरचेवर वरचढ ठरत आलंय. एक तर फेसबुकच्या प्रांगणात खेळापेक्षा खरचटणं जास्त. त्यातून मन्याच्या पोस्टवर कमेंट करणारी स्मिता होती. त्यातून कमेंट पुरूषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे यांच्यावर होती.स्मिताला पुलंचं अ‍ॅव्हर्जन नसलं तरी मन्याइतकं पुलंवर प्रेमही नव्हतं. साहित्य हा दोघांना एकत्र आणणारा फॅक्टर असला तरी तोच अधेमधे दोघांना काही काळ दूरही नेत असे.
'पुलंचा विनोद निर्विष होता यावर पुनर्विचार करायला हरकत नाही. विशेषतः पुरूषांनी. अर्थात त्यांना प्रेमात पडल्यावर विचार-पुनर्विचार या गोष्टी जमत असतील तर...' अशी स्मिताची कमेंट होती. मन्याने लिहिलेल्या पुलंवरील एका क्रिटिकल तरी कौतुककेंद्री पोस्टवर. त्यामुळे मन्याचा फ्यूज उडला होता.
"मला हे मान्यच आहे की गिव्हन युवर फीलिंग्ज अबाउट हर, तिच्याशी बोलणं तुला अवघड वाटत असेल. पण बोलल्याशिवाय पर्यायही नाही..." मी म्हटलं. सिगरेट संपूनही मन्याकडून एकही शब्द न आल्याने बोलणं भाग होतं. "आणि अर्थात फेसबुकवर नाही. प्रत्यक्ष. किमान फोनवर तरी." मी पुढे म्हटलं. निर्णायक सुरात.
मन्या आणि स्मिताबद्दल - म्हणजे ते दोघे एकत्र असण्याबद्दल - मला एक सुप्त, संथ आकर्षण होतं. आणि बहुधा असूयाही! दोघे तसे वेगळे होते, पण प्रेमही घनदाट होतं. स्मिताबद्दल थोडं अधिकचं आकर्षण होतं. कारण तिची सेन्सिबिलिटी जास्त टोकदार होती. मन्या क्रिएटिव्ह होता, पण 'व्हिजन' वाइज अंमळ 'अधूरा' वाटे मला कधीकधी. अर्थात आद्य मित्र म्हणून मन्याचं स्थान वरचं होतंच. असो. गोंधळ वाढतोय असं वाटतंय. असोच.
यानंतरचा सीन लवकरच घडला. म्हणजे तो माझ्याकडून घडवून आणला गेला.
दुसऱ्या दिवशीची संध्याकाळ. वीक डे. शहर फुटल्यासारखा ट्रॅफिक. त्यातलेच काहीजण उडप्याकडे. आमच्याबरोबर. मी आणि मन्या चहाच्या जोडीने आजूबाजूचा कलकलाट रिचवत स्मिताची वाट बघत होतो. ती ऑफिसमधून थेट येणार होती. आमच्यानंतर दहा एक मिनिटात आलीच. शिरस्त्राण, स्कार्फ इत्यादी आयुधं काढून सेटल झाली आणि म्हणाली, "सो, हिअर आय अ‍ॅम!"
"विचित्र नाही ना वाटलं? मी असं बोलावलं म्हणून?" मी.
"नो. इट वॉज लिटल ड्रॅमॅटिक, बट दॅट्स फाइन..." स्मिता. हसून.
"ओके. गुड..." मी मन्याकडे पाहिलं.
"कळलं मला. हे माझ्या कॉमेंटबद्दल आहे, राइट?" स्मिता.
"हो..." मन्या.
स्मिता एक क्षण थोडी गंभीर झाली. मग म्हणाली, "फर्स्ट ऑफ ऑल, आय अ‍ॅम सॉरी. मला मान्य आहे की असं जनरलायझेशन करायला नको होतं मी. इट वॉज टोटली अननेसेसरी. रियली सॉरी..."
"कूल. पण पुलंच्या विनोदाबाबत काय?" मन्याने विचारलं.
"काय?" स्मिता.
"पुलंचा विनोद निर्विष नव्हता असं तुला खरंच वाटतं?" मन्या.
"वेल, पुनर्विचार करू नये इतका तो साधा-सरळ-हार्मलेस आहे?" स्मिताने विचारलं.
"कम ऑन! तो मुळात विनोद आहे!" 'विनोद' शब्दावर भर देत एक्साइट होत्साता मन्या उद्गारला.
"आपण चहा सांगू आधी. तू घेणार ना? की आणखी काही?" मी स्मिताला विचारलं.
"चहा..." स्मिता.
मी खुणेनं ऑर्डर दिली आणि मन्या पुन्हा सुरू झाला.
"मला एक कळत नाही विनोद म्हणजे काय एखादा प्रबंध आहे का की ज्याची उलट-सुलट, तौलनिक वगैरे समीक्षा व्हावी?"
"प्रबंध किंवा विचारधारा - आयडियॉलॉजी. " मी म्हटलं.
"राइट. विनोद म्हणजे विचारधारा का?" मन्या.
हे ऐकल्यावर स्मिताने तळहात मुडपून हनुवटीखाली ठेवला. सामना रंगणार होता.
"विचारधारा ही गोष्ट काय फक्त मोठमोठ्या ग्रंथांमधून आणि व्याख्यानांमधूनच फक्त व्यक्त होते का?" स्मिताने विचारलं.
"पण 'विचारधारा' म्हणजे एक पवित्र खांब आहे आणि त्या खांबाला धरून राहण्यातच आयुष्याची इतिकर्तव्यता आहे असा आग्रह का? विचारधारा आणि विचारधारेचे आविष्कार यात फरक पडू शकतो. त्यातून विसंगती आणि मानून विनोद निर्माण होऊ शकतो." मन्या.
"हो, पण मूळ विचारधारेला धक्का लागून चुकीचा मेसेज गेला तर काय? पुलंनी स्त्रियांवर विनोद केले, पण त्याचा धक्का स्त्रीवादाला, मुख्य म्हणजे स्त्री चळवळीला लागलाच..." स्मिता.
"माझा 'वादां'वर आक्षेप आहे तो यासाठीच. सगळे 'वाद' जर अंतिमतः आपल्याला कुणीतरी धक्का लावेल या भीतीखालीच जगत असतील तर मला त्यांच्या क्षमतेविषयी - खरं तर रिलेव्हन्सविषयीसुद्धा - शंका येते." मन्याच्या या स्ट्रोकनंतर टेबलावर थोडी शांतता पसरली. स्मिताही गप्प होती. अचूक वेळ साधून चहा आला आणि शांततेला एक वळण मिळालं.
"मला असं वाटतं - रादर मला असं दिसतं - की शेवटी सब्जेक्टिव्हिटीच सगळ्यावर भारी पडते. आपला कल, आपली विचारधारेशी बांधिलकी याहीपेक्षा आपल्याला काय वाटतंय, आपली जाणीव विशिष्ट क्षणी, विशिष्ट परिस्थितीत काय सांगतेय आणि काय करायला लावतेय हेच निर्णायक ठरतं. आणि मला वाटतं यात काही चुकीचं नाही." मी एका दमात हे बोललो याचं मलाच आश्चर्य वाटलं.
"हं, हे पटतंय मला. पण विनोद जेव्हा जेंडर, कास्ट, सेक्शुअल ओरिएंटेशन, लुक्स, अपिअरन्स या मोल्डमधून बाहेर येतो तेव्हा तो निखळ विनोद उरतो का हाही एक प्रश्न आहेच." मन्या म्हणाला.
"ग्लॅड यू सेड धिस." स्मिता सुखावली होती.
"हो. आय मीन, समीक्षा दृष्टीने जसं विचारधारांकडे बघायला हवं, तसं विनोदाकडेही बघायला हवं. त्यावर आक्षेप घ्यायचं कारण नाही. पण समीक्षादृष्टी कलासमीक्षेची असावी. विचारधारेने प्रभावित झालेली नसावी." मन्या म्हणाला.
"हे अवघड आहे. हा एक वेगळा डिबेट तयार होईल. कारण समीक्षा दृष्टी ही अखेरीस एका माणसाची दृष्टी असते. विनोद जसा एका माणसाच्या दृष्टीतून येतो तसंच. त्यामुळे त्या माणसाची घडण - वैचारिक, भावनिक - तिथे आपला प्रभाव दाखवतेच. विचारधारेचा प्रभाव पडणार नाही असं होणार नाही. एखाद्या 'इझम'चा नसला तरी त्या माणसाच्या व्यक्तिगत विचारधारेचा प्रभाव असणारच." स्मिता.
"ओके. म्हणजे मग असं म्हणावं लागेल की सर्व समीक्षा ही सापेक्ष असते कारण ती कुठल्या ना कुठल्या प्रभावातूनच आलेली असते. 'निखळ' समीक्षा असू शकत नाही." मन्याने निष्कर्ष काढला.
"याच न्यायाने विनोदही 'निखळ' असू शकत नाही." मी जोड दिली.
"ही 'निखळ' नावाची भानगड अस्तित्वात तरी आहे का? बहुधा गप्प बसणंच फक्त 'निखळ' असावं." मन्याच्या या रिमार्कवर हसू येणं अपरिहार्य होतं. स्मितालाही.
""दॅट्स अ बिग वन, अ‍ॅक्च्युअली. हा एक फिलॉसॉफिकल मुद्दा आहे. पण त्याचा फार कीस न पाडता, 'निखळ' असं काही नसलं तरी ठीक आहे, बायस असतोच कारण आपण सगळे वेगवेगळ्या सोशल-मेंटल-मॉरल-इकॉनॉमिकल सेगमेंटमधले असल्याने आपल्या जाणिवा वेगवेगळया घडतात हे मान्य करून पुढे जायला हरकत नाही. या न्यायाने मग खरं तर काहीच मनावर घेऊ नये. पण विनोदाचा किंवा कुठल्याही अभिव्यक्तीचा सेन्सेटिव्ह विषयांवर, सोशली महत्त्वाच्या विषयांवर परिणाम होतो हे नाकारताही येत नाही ना..." स्मिता कंटिन्यूड.
"मान्य आहे. म्हणजे आज जवाहरलाल नेहरूंवर खुलेपणानं - निखळपणानं म्हणू..." - इथे मी डोळे मिचकावले - "एखादा विनोद करणं योग्य होणार नाही. याची कारणं आपल्याला माहीत आहेत."
"करेक्ट! माझाही हाच मुद्दा आहे. स्त्री चळवळ जेव्हा मूळ धरत होती तेव्हा पुलंनी स्त्रियांवर विनोद करणं योग्य होतं का?" स्मिताने विचारलं. प्रश्न भेदक होता.
"ओके. असं केल्याने चुकीचा परिणाम होतो - झाला - असं मान्य करू. बट देन इझ इट क्राइम? लेखकाचं स्वातंत्र्य - ज्यात विनोद करण्याचं स्वातंत्र्यही आहे - आणि लेखकाची स्वतःची वैचारिक-राजकीय भूमिका यात आपण फरक करणार की नाही? पुलंनी स्त्रियांवर काही विनोद केले हे खरं, पण ते स्त्री स्वातंत्र्याचे विरोधक होते का? त्यांना स्त्री चळवळ निरर्थक वाटत होती का? त्यांनी नेहमीच विसंगतीवर बोट ठेवलं. त्याला स्त्री चळवळ अपवाद नव्हती इतकंच. आणि आता स्त्री चळवळीमध्ये काहीच विसंगती नव्हती असं प्लीज म्हणू नकोस. वैचारिक बैठकीमध्ये विसंगती नसेल, पण माणसांमध्ये विसंगती असणारच..." मन्या.
"हं. पण तरी मला असं वाटतं की इट वॉज हार्मफुल फॉर द मूव्हमेंट." स्मिता.
"मला असं वाटत नाही." मन्या.
"ओके. सो लेट्स अग्री टू डिसअग्री." स्मिता.
"राइट. असाही विचार कर की आजच्या मूल्यधारणांनी इतिहास जोखणं योग्य आहे का? गे असण्यावरून विनोद व्हायला सुरूवात झाली होती तेव्हा ते अ‍ॅप्रिशिएट होत होते. नंतर जाणीव बदलली. डेव्हलप झाली. आता तसे गे जोक्स अ‍ॅप्रिशिएट होत नाहीत. तसंच स्त्रियांवरील विनोदाचंही आहे असं मला वाटतं. "अतिविशाल महिला मंडळ' वगैरे आज आवडणार नाहीच. आय थिंक वी शुड लीव्ह सर्टन थिंग्ज टू टाइम अँड नॉट टू आयडियॉलॉजी. आजच्या व्हॅल्यू स्टॅंडर्डने पाहिलं तर इतिहासात अनेकजण व्हिलन ठरतील." मन्या.
स्मिता यावर हसली आणि म्हणाली, "मला असा प्रश्न पडतो की व्हाय डू वी नीड हीरोज? जस्ट बिकॉज यू आर अ डाय हार्ड फॅन ऑफ पुलं, त्यांचं मूल्यमापनच करायचं नाही हे का? व्हाय देअर इज धिस अर्ज टू हॅव हीरोज?" स्मिताने कॅल्क्युलेटेड शांतपणे विचारलं.
"दॅट्स अ व्हॅलिड क्वेश्चन. पण हीरोज तुलाही हवेच आहेत ना? व्हर्जिनिया वूल्फ, सिमॉन द बोवा, गौरी देशपांडे?" मन्याचा प्रश्न.
आता मात्र टेबलावर शांतता पसरली दोनेक मिनिटं. स्मिताला मी ऑब्झर्व करत होतो. देन शी मेड अ गुड पॉईंट.
"ओके. पण तुला खरंच असं वाटतं की यच्चयावत सगळ्या लेखकांना एका मापात तोलता येईल?" स्मिता.
मन्याने इथे 'पटतंय' या अर्थी मान डोलवत स्मिताला दुजोरा दिला. आणि तो पुढे जे म्हणाला त्याला स्मितालाही दुजोरा द्यावा लागला.
"मान्य. सगळयाच लेखकांना एका मापात तोलता येत नाही हे खरं. पण तसंच सगळ्या विनोदांनाही एका मापात तोलता येत नाही. विनोद रिजेक्ट करता येतोच, पण त्या लेखकाला फक्त त्या विशिष्ट विनोदाच्या संदर्भात तोलणं बरोबर नाही."
"फेअरइनफ. हे मी मान्य करते!" असं म्हणत स्मिताने समेटासाठी करावा तसा हात पुढे केला.
एका कॉमेंटमुळे उद्भवलेल्या समरप्रसंगातून आम्ही बाहेर आलो होतो. त्यामुळे साहजिकच उडुप्याकडूनही बाहेर आलो आणि आपापल्या गाड्या काढायला लागलो. स्मिताची गाडी थोडी लांब होती. ती त्या दिशेने गेली आणि आम्ही आमच्या गाड्यांकडे वळलो. तिने हाक मारल्यासारखी वाटली म्हणून पाहिलं तर ती लांबून खुणेने रस्त्याच्या पलीकडचं एक होर्डिंग दाखवत होती. जिमची जाहिरात होती. एक उदास चेहऱ्याची स्थूल मुलगी. 'लूज द वेट, गेन अ बॉयफ्रेंड' अशी हेडलाइन. बाकी तपशील. होर्डिंग पाहिल्यावर आम्ही गाड्या काढून स्मिताजवळ गेलो. मन्या हसत तिला म्हणाला, "पुन्हा आत जायचं का चर्चा करायला?" "नको, नको. मला वाटतं मला निकाल माहितीय. अँड आय होप, तुलाही!" स्मिताही हसून उत्तरली आणि गाडी स्टार्ट करून निघाली.
मला स्मिता आवडते ते उगीच नाही!
- पुन्हा स्त्री उवाच, अंक चौथा