Thursday, November 5, 2015

देहधून टिपणारी कविता

काळाच्या पटावरील कुठल्याही तुकड्यामध्ये जे जे साहित्य निर्माण झालं आहे त्यात कविता हा साहित्य प्रकार नेहमीच लक्षवेधी ठरला आहे. प्रत्येक साहित्य प्रकाराचं स्वत:ची अशी काही अंगभूत वैशिष्ट्ये आहेत आणि काळाच्या प्रवाहाबरोबर त्या सर्वांनी अनेक स्थित्यंतरे अनुभवली आहेत. लेखक आणि कवी आपापल्या काळाचे प्रॉडक्ट जसे असतात तसेच ते आपल्या काळावर स्वार व्हायचं सामर्थ्यही बाळगून असतात. त्यांची अभिव्यक्तीची निकड ही साहित्यप्रकारांच्या प्रचलित स्वरुपाची मोडतोड करणारीही असू शकते आणि अशा घर्षणातूनच काळानुरुप साहित्याचं स्वरुप बदलत राहतं. कवितादेखील त्याला अपवाद नाही.

मराठी कवितेचा वेध आजवर अनेक समीक्षकांनी, अनेक अंगांनी घेतला आहे. कविता हा माझाही आस्थाविषय असला तरी कवितेबाबतची विद्याशाखीय बैठक माझ्याकडे नाही. कविता ही माझ्याकरता एक अनुभूती आहे. तिने मला दर्शनघडवलं आहे, अस्वस्थ आणि उन्नत केलं आहे आणि प्रामुख्याने ती माझ्याकरता क्रिएटिव्ह जीनियसचा आविष्कार म्हणून समोर आली आहे. मला खरं तर कवितेविषयी काही बोलूच नये, कविता शोधत हिंडावं आणि कुठली कविता आपल्याला खतमकरतेय ते पाहावं इतकंच वाटतं. एखादी कविता आपल्यावर अतिशय तीव्र आघात करते, एखादी कविता केवळ तिच्या शब्दसौंदर्याने मोहून टाकते किंवा एखादी कविता शब्दात पकडता न येणारा तीव्र अनुभव देते. कविता तिच्या असण्यानेअंतर्मनातील अनेक स्थळांना स्पर्श करते आणि कधीकधी या स्थळांना जोडणारे पूलही बांधते. हा संपूर्ण अनुभव घेणं, तो प्रोसेसकरणं ही एक विलक्षण प्रक्रिया आहे. आणि मला असं वाटतं की ही प्रक्रिया हा एक अतिशय व्यक्तिगत स्वरूपाचा अनुभव आहे. कवितेशी जोडलेपण वाटणं अथवा न वाटणं याचा संबंधहा अनुभव येण्याशी आहे. 
  
मी पहिल्या परिच्छेदात म्हटलं तसं कवितेचं स्वरुप बदलत गेलं आहे आणि कवितेने हाताळलेले विषय हेही या बदलाचं एक कारण आहे. अर्थात एकाच काळात अनेक स्वरुपांच्या कविता वाचायला मिळतात हे खरं, पण काळाची छाप त्या काळात लिहिल्या जाणार्‍या सकस कवितेवर पडलेली दिसते. एकोणिसाव्या शतकात आणि विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात अनुक्रमे केशवसुत (१८६६-१९०५) आणि मर्ढेकर (१९०९-१९५६) या दोघांनी मराठी कवितेला महत्त्वाचं वळण दिलं. विसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात दलित कवितेने मराठी साहित्यात आणखी एक सशक्त प्रवाह निर्माण केला आणि नव्वदोत्तरी कालखंडात विखंडित वास्तवाची कविता जन्माला आली. या दीड-दोन शतकांच्या काळात मराठी कवितेने अनेक जाणिवांना स्पर्श केला आहे. मानवी लैंगिकता, शरीर अनुभव, शारीर जाणीव, 'लैंगिक द्वंद्वयाबाबतची जाणीवदेखील या कवितेत, विशेषत: साठोत्तरी काळातील स्त्रीवादी जाणिवेच्या कवितेत दिसून येईल.

मानवी लैंगिकता आणि शरीर विचार हा खरं तर आपल्या अस्तित्वाशी जोडलेला, अविभाज्य, कदाचित 'प्रथम' असा विचार आहे. कवितेने ही जाणीव कशा प्रकारे प्रकट केली आहे हे पाहणे रंजक आणि उद्बोधक ठरेल. या लेखातून अशाच काही कवितांची ओळख करुन द्यायचा प्रयत्न मी करणार आहे. यातील बहुतेक कवी माझे समकालीन आहेत. फेसबुक, ब्लॉग यासारख्या माध्यमातून व्यक्त होणाऱ्या आम्हा मित्र-मैत्रिणींच्या गटातले आहेत.  नव्वदोत्तरी कवींच्या पुढच्या पिढीतली ही कविता आहे. अभिधानंतर’ (दिवाळी,२०१४) च्या अंकात विश्राम गुप्ते यांनी फेसबुक आणि कविताया शीर्षकाचा एक दीर्घ लेख लिहिला आहे. यात त्यांनी या कवितेची उत्तम ओळख करुन दिली आहे. (साहित्यातील नवीन प्रवाहांकडे आस्थेने बघत त्याची साक्षेपी समीक्षा करण्याचं महत्त्वाचं काम विश्राम गुप्ते सातत्याने करत आले आहेत. मी स्वत: या फेसबुक कवितेचा प्रतिनिधी असल्याने त्यांच्याविषयीची कृतज्ञता इथे आवर्जून नोंदवतो. अतिरिक्त’ (मार्च २०१३) च्या अंकात त्यांनी नव्वदोत्तरी कवींविषयी लिहिलेले विस्तृत लेखही त्यांच्या अभ्यासपूर्ण आस्थेची साक्ष देणारे आहेत. ते जरूर वाचावेत.)

अर्थात या विषयाच्या अनुषंगाने काही इतर जुन्या-नव्या कवितांचे संदर्भ मी टाळणार नाही आहे. मुळात माझा प्रयत्न फेसबुकवरील आजच्या कवितेवर लक्ष देत ही कविता लैंगिकतेबाबत, सेक्शुअर फँटसीबाबत, देहभानाबाबत काय बोलते आहे हे सांगणे हा आहे, परंतु फक्त फेसबुकपुरतंच मर्यादित न राहता किंवा आमच्या पिढीच्या काळापुरतं न बोलता एखादी जुनी कविता याबाबत काय बोलली होती तेही सांगायला मला आवडेल. यात अर्थातच मी न वाचलेल्या अनेक कविता निसटायची शक्यता आहे. ही मर्यादा वाचक लक्षात घेतील अशी मी आशा करतो.

फेसबुकच्या महाकाय पसार्‍यात आणि बरेचदा चिंतेत टाकणार्‍या उद्रेकी देवाण-घेवाणीत काही चांगले कवी मित्र-मैत्रिणी जोडता आले ही एक मोठीच जमेची बाजू आहे. आधुनिक, महानगरी जाणिवांबरोबरच वर्गीय व जातीय विभाजनाला आव्हान देणारी सामाजिक कविताही इथे भेटते. नव्या स्त्री जाणिवा दिसतात, आभासी जगातल्या अस्वस्थ जाणिवा दिसतात आणि तरल काव्यमयतेचा पडदा पूर्ण बाजूला करून थेट आतलं, 'पँशनेटली सेक्शुअल', व्यक्तीवादी मुशीतनं घडलेल्या प्रामाणिक कबुलीचा प्रत्यय देणारं मनोगत मांडणारी कविताही दिसते. ही कविता जशी subtle आहे तशीच ती बेधडकही आहे आणि तिचा हा सेक्सीअवतार चकित करणारा आणि दाद द्यायला लावणारा आहे.

बाइक सेक्सया नावापासूनच भन्नाट असलेल्या कवितेत प्रणव सखदेव हा कवी आपल्यापैकी अनेकांना आलेला शरीर अनुभव बरोब्बर शब्दात पकडतो –

गाडी गाडी सुसाट वारा
रोखठोक अर्जंट ब्रेक
पाठीच्या कॅनव्हासवर
मांसल मांसल उबदार शेक

कानापाशी गुणगुण भुंगी
मानेवरती ओली जीभ
सिग्नल पाळत धावे गाडी
दाबत दाबत पीप पीप

कानपाळीवर ओठ गुलबट
जणू सिल्कचा काठपदर
पोटापाशी हात घट्ट
भूक होते खालीवर

लेदरसीट गरमागरम
ढुंगणावर घासे मांडी
मोठी मोठी होत जाते
आतल्या आत जादूची कांडी

हा essentially पुरुष अनुभव आहे आणि प्रणवने ही राइडत्याच्या शब्दातून जिवंत केली आहे. नैसर्गिक सत्याला जादूमध्ये बसवून तो काव्यात्म परिणाम तर साधतोच, पण वाचणार्‍यांच्या, विशेषत: पुरुषांच्या मनात पटल्याचंहास्य खुलवतो.

अजिंक्य दर्शने याची एक कविता मला वरच्या कवितेसारखीच तिच्या अंतिम परिणामामुळे फार लक्षवेधी वाटते. कवितेचं शीर्षक आजच्या बोलीभाषेतलं, पण उर्दूकडून उसनं घेतलेलं, बोलकं आहे -

उफ्फ  -
६९, मिशनरी, डॉगी
वीर्याळलेली पहाट
कोकीळेचं नरडं

कोंबड्याचा मोबाईल आलार्म
ओलावल्याएली पँट
पाणावल्याएले डोळे

अंगाला फुटलेलं पांघरूण
सेमी-ट्रान्स्परंट खिडकी
पहाटलेला ब्रश, व्हिंटेज मोड

सकाळ ऊर्फ रद्दी
दूध ऊर्फ चितळे
बाई ऊर्फ सुवर्णा

पोळ्या ऊर्फ कागद
भाजी ऊर्फ लगदा
चहा ऊर्फ चॉकलेटी साय

एक कावळी आंघोळ
झिजलेला लक्स
मळीचा फ्लक्स

गरम पाणी
गरम बाथरूम
वाफाळलेला मी

तरारलेल्या फँटसीज्
काही फटीग फेल्युअर्स
आणि दारावर थाप

अर्धवट ओलं शरीर
अर्धवट हातातलं काम
अर्धवटलेली झपझप पाऊलं

लक्ष्मी अष्टक, भक्तीसागर
उदबत्त्या, गूळ खोबरं, जप वगैरे
सगळंच तीनदा तीनदा...

पँटीनच्या केसांवर तीर्थ
पुसटसं एक थेंब कुंकू
श्रद्धाळलेले गंध

लिफ्ट बंद
चढणाऱ्या पायऱ्या
ओझरता कुजलेला डक्ट

 १२५ सीसी, बटन स्टार्ट
ढर्रर्रर्र...ढर्रर्रर्ऱ...ढर्रर्रर्र...
गाडी बंद, गोट्या कपाळात

प्रतीक्षा दुग्धाळ हसतीये
अगं थांब..एवढं काय झालंय
मादक तुषार, कपाळात गरमाहट

कॉक रिझर्व्हवर पिळला
ढर्रर्र..गाडी स्टार्ट..टोटल कंट्रॉल
प्रतीक्षा हसतीये..मी बुंग...

पत्र्या मारूती, ऑफिसला उशीर
मग ख्रिश्चनी नमस्कार
फक्..मुलचंदानी इकडे काय करतीये?

मी हजर, ती हाय, भीमरूपी येतं?
मी हो, तिच्या जवळ, मोठ्याने पुटपुटतो
लिटिल लाऊडर..साली मंदिरात काय एरोटिक हसते?

भीमरूपी...बिच हसणं थांबव
महारूद्रा...ए शिवू नकोस
भिमरूपी..६९, मिशनरी, डॉगी
फक्...लेट मी कॉन्सट्रेट यू बिच...भी..म..रू..पी...

कविता प्रवाही आहे. कवी जणू आपल्यालाही बरोबर घेऊन, सकाळची आवराआवर करून, त्यातले अनेक बारकावे, विशेषतः 'एकट्या पुरुषाच्या शरीरधर्मा'चे बारकावे  दाखवत पुण्यातल्या पत्र्या मारूतीच्या मंदिरापाशी येतोय आणि त्याच्या इरॉटिक हसणार्‍यामूलचंदानी नामे मैत्रिणीला भेटवतो. आणि कवितेत जागोजागी (आणि शेवटच्या चार ओळीत विशेष) अजिंक्य आपली टाळी मिळवतो. भीमरुपी महारुद्राच्या जोडीला किंवा अंघोळ करून, गाडी स्टार्ट करून निघेपर्यंत मागे येणारे सेक्शुअल विचार तो इतक्या धाडकन मांडतो की आपण अवाक् होतो. आणि त्या अवाक् होण्यात हे असं होतं बरं काही कबुली असते. शब्दांची थेट पेरणी करत, परंतु त्यामुळे कविता न विस्कटवता एक संपूर्ण अनुभव आहे तसा मांडण्याची क्षमता या कवितेमध्ये आहे.

अजिंक्यच्या या कवितेनंतर मला चटकन आठवतेय ती सलील वाघ यांची देवदर्शनही कविता. सलील वाघ हे नव्वदोत्तरी कवितेतील एक महत्त्वाचं नाव. माझ्यासकट अनेक समकालीन कवींवर त्याच्या कवितेची मोहिनी आहे. आपल्या अंगभूत धीटपणे एकसंधपणा न सोडता व्यक्तिगत लैंगिकतेचा 'षटकार' मारल्यासारखा अनुभव ही कविता देते.

तळ्यातल्या गणपतीला
नेहमीच गर्दी असते
चतुर्थीला तर मी जातोच मित्राबरोबर खास
लाईन असते मोठी
पण फार जागृत दैवत
लायनीत उभा होतो
तेवीस बायका लायनीत
सेहेचाळीस तरी लायनीबाहेर
पुरुषं पोरं तर कित्येक
पंधराएक तरी धंदेवाल्या असतील गर्दीत
बाकीच्या धंदा न जगणार्‍या पतिव्रता
आणि धक्के मारणारे सगळेच भाविक
रांगेत.... रांगेबाहेर....
एका सँडल घालणार्‍या पोरीचा
स्कर्ट वर गेला सगळे भाविक तिकडे
मी मात्र पूजा-अभिषेकांचे रेट
तसेच रांगेतल्या बायांचे बॉल
पाहून घेतले तेवढ्यात माझं
आत्मभान वाढलं लाईन पुढे सरकली
एक जनरल ओळखीचा मित्र भेटला
जातीनी पत्रकार नाहीत समीक्षक असावा
खूप बोलणं झालं काही बाही
नेमाड्यांची नवनैतिकतावादी भूमिका
ही च्यूत्येगिरी आहे असा त्याचा मतितार्थ होता
माझी काहीच हरकत नव्हती
आपल्याला काय घेणंय मी म्हणलंही
वाङमयाची लफडी वाईट तेवढ्यात
एक मित्र आला आयेमडीआरचा
त्यानी पूनम शहाला
फ्लॅटवर कसं ठोकलं ते सागितलं
कल्ला यार
तेवढ्यात माझा नंबर आला मी
मुठ्ठ्या मारून बळकट झालेले माझे पंजे
देवाला जोडले अभावित प्रसाद घेऊन निघालो
तर पाकिट आणि चपला गायब

एक सलग अनुभवाचे अनेक तुकडे आणि एकेका तुकड्यामागचं एक सलग जगणं. हीदेखील अर्थातच पुरुषाची कविता आहे आणि हा पुरुष नि:संकोचपणे आपली स्वत:ची व इतरांचीही लैंगिक बाजू आपल्यासमोर बजावून मांडतोय. चांगली कविता आघात करते असं जे मी सुरुवातीला म्हटलं त्यात मला या कवितेतल्यासारखा आघात अभिप्रेत आहे. आणि आघात वेगळा व चमकदारपणावेगळा. आघाताचं मूळ कमालीच्या अस्वस्थेत असतं. काहीतरी झडझडून सांगण्यात असतं. इथे कवीला फक्त शॉक देऊन आपल्याकडे लक्ष वेधून द्यायचं नसतं तर त्याच्या जगण्याचा पैस त्याला आपल्यासमोर कधी आस्थेनं तर कधी हताशपणे मांडायचा असतो. लैंगिक जाणिवांचं प्रभावी प्रकटन करणार्‍या कवितांपैकी ही माझी एक आवडती कविता आहे.

लैंगिक जाणीव, शारीरभान हे अनेक स्वरुपात मांडलं जाऊ शकतं. साकेत कानेटकर हा कवी अजिंक्य किंवा प्रणवसारखाच धडकपणे बोलतो आणि लैंगिकतेचा संदर्भ देत एकमेकांच्या आंतरिक ओठीचं साफल्य अनुभवण्याची अपेक्षा धरतो. त्याची जजमेंट डेही कविता पहा -

तुला नॉर्स्टल्जिया रिव्हिझिट करायचाय तेव्हा ये.
माझ्या हाडांवरचं क्लेश उपभोगायचंय तेव्हा ये.
पण जेव्हा माझे विचार आठवून यावंसं वाटेल
तेव्हा हे वाटणं कन्फर्म करून ये
हा दिवस असू शकतो आपला
जजमेंट डे ठरवण्याचा.
काँट्रॅडिक्शन्स मान्य करुन एकत्र येण्याचा.

नव्या कवितेतील इंग्लिश शब्दांचा वापर हा कदाचित वाङमयीन वादाला आमंत्रण देणारा मुद्दा ठरु शकेल पण काही संदर्भात इंग्लिश शब्द चपखल बसतात आणि काही समकालीन अनुभूती समकालीन भाषेशिवाय येऊ शकत नाही हे खरं. अनुभवाचा प्रवाह खंडित न करता या कवितेत इंग्लिश शब्द जागा पटकावून बसले आहेत आणि त्यांना जागेवरुन उठवावंसं वाटत नाही हे या रचनेचं वैशिष्ट्य आहे. फेसबुक पिढीतील कवितेत इंग्लिश शब्दांचा वापर असलेल्या अनेक रचना दिसतात. इंग्लिशचा अतिवापर यावर वेगळी चर्चा संभवते, पण मला वाटतं की कवितेचं कवितापणजपलं जात असेल तर शब्दांच्या वापराला सूट द्यायला हरकत नसावी.

देह जाणीव आणि लैंगिक जाणीव या कवितांमधून अनेक अस्तरं घेऊन प्रकट हाताना दिसते तेव्हा थेटपणा, बेधडकपणा यातच फक्त अडकून न राहता ही कविता खोलातही उतरते आहे. खरं तर मांडणीतला थेटपणासुद्धा उथळपणे येत नाहीच, परंतु शब्दांच्या प्रभावी वापरामुळे, अनुभवाच्या थेट वर्णनामुळे आत्मिक अनुभूतीकडे दुर्लक्ष होतं का असं वाटायची शक्यता आहे. अजिंक्य दर्शने त्याच्या एका कवितेचा शेवट करताना म्हणतो -

काट्यावर मारलंय करियर
फाट्यावर मारल्यात मुली
तरी सगळ्या नसण्यात हल्ली असणं लपत नाही.

हे नसण्यातलं असणंवाचताना खराखुरा कवी आपल्याला दिसतो. सत्यपालसिंग राजपूत याच्या लिपीकथाया कवितेतील एक तुकडा पहा. कविता बरीच मोठी आहे. त्यातील हा सुरुवातीचा भाग -

तुमच माझं कुणाचंही
लिपी म्हणजे एक आयुष्य असू शकते.

आपण आईच्या गर्भात असतो
तेव्हाची न आठवणारी आपली जाणीव
लिपी असू शकते गूढ
मोहंजोदारोच्या मुद्रांवरची न वाचता येणारी
आपण ओठांनी जेव्हा पहिल्यांदा लुचतो आईचे स्तनाग्र
तेव्हा आईला फुटलेला असू शकतो लिपीचाच पान्हा
शिकारनृत्य असू शकतं आपलं मातीत खेळत राहणं
हे म्हणजे लिपीनंच घेतलेलं एक वळण
कोळशानं भिंतीवर मारलेल्या रेघोट्या

किंवा गिरवलेली पहिली अक्षरं पाटीवर
म्हणजेच फक्त लिपी नसू शकते

लिपी असू शकते माणसाच्या संस्कृतीचे चित्र
भीमबेटकाच्या गुहेतलं
सहावीत रागारागात वर्गातल्या पोराच्या थोबाडीत
उमटलेली आपली लाल बोटं
किंवा लिपी असू शकते अवघड
अगदीच लहानपणी पँटच्या चैनीत अडकलेल्या नुन्नीसारखी.

लिपी म्हणजे भाषा आपल्यासमोर येताना जे रुप घेऊन येते ते रुप. सत्यपालने अनेक रुपं मांडून लिपीकथासांगितली आहे. शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक स्पर्शबिंदूंचे अनेक दाखले देत तो ही कथा सांगतो. कवितेत पुढे तो एके ठिकाणी म्हणतो,

एखाद्या विप्लवी संघटनेच्या मेंबरशिपचं पावतीपुस्तक
किंवा दीर्घ किसनंतर प्रेयसीने काढलेले विव्हळते सित्कार
मानवी डोक्यातून आलेली लिपी असू शकते
थिअरी ऑफ रिलेटिव्हीटी

लैंगिक जाणीव, देह जाणीव याचा विचार करताना मला असं वाटतं की जैविक आणि सामाजिक दोन्ही घटकांचा परिणाम म्हणून पुरुषाची कविता आणि स्त्रीची कविता यात रोचक फरक पडत जातो. पुरूषाचं 'अवघडलेपण' कवितेतून पप्रकट होतं ते बऱ्याचदा देहाच्या पातळीवर आणि स्त्रीचं अवघडलेपण मात्र प्रामुख्याने मानसिक पातळीवर प्रकट होतं. कवयित्रींच्या कविता वाचताना तिचं 'आतूनचं तुटलेपण' फार भिडतं. कारण तिच्या उद्गारात एका आदिम दुःखाचा साक्षात्कार झाल्यासारखा वाटतो. पुरुष स्त्रीचं 'असणं', त्याच्या लैगिकतेतील आंदोलनं प्रकट करतो. त्यातून त्याची असोशी दिसते पण 'सेक्शुअली सरेंडर' होणंही प्रतीत होतं. तर स्त्री कविता स्वतःच्या आत बघत आपल्याच जाणिवेचा अर्थ लावायच्या प्रयत्नात असलेली दिसते. आणि आधुनिक कवितेत तर विद्रोह फार प्रत्ययकारी रीतीने समोर आला आहे. मेघना पेठे यांची मला आवडलेली एक कविता. स्त्रीत्वाचा आणि पुरुषत्वाचा पुन्हा मुळापासून शोध घेऊ पाहणारी.         

खूप खूप वर्षांपूर्वी..
जेव्हा कापूसही नव्हता नि कापडही
फक्त आंगभर केस होते
पुढल्या पायांचे हात होताना
कणा अजून ताठ व्हायचा होता
सूर होता पण गाणी नव्हती
धातू असेल पण नाणी नव्हती
अजून जेव्हा जमवाजमव सुरू झाली नव्हती..
तेव्हा कुठे रे होते
हे उच्च रवातले कज्जे तंटे?
ह्या स्पर्धा, ही ईर्ष्या, हे राजकारण
हा कमी जास्तीचा विचार, वर-खालीचा
हे नवरा-बायको प्रकरण..
फुकटचा झोल विनाकारण

तेव्हा होते फक्त आग, आकाश, वारा, आभाळ
वाहतं पाणी आणि बदलते ऋतू रानोमाळ
तेव्हा होतं फक्त जंदणं आणि मरणं
तेव्हा होतं फक्त जगणं आणि मरणं
नव्हता शिकारीचा गर्व, नव्हता वेणांचा अभिमान
फक्त असण्याला सलाम, फक्त असण्याला रामराम

जन्म देताना वा जीव जाताना मी गुहेत.. एकटी
जीव घेताना वा जीव जाताना तू रानात.. एकटा
असं असणार हे मान्य होतं.
नो ऑब्जेक्शन, नो अ‍ॅटिट्यूड्स
फुकट फाटक्या दुकट्याझुली पांघरत नव्हतो..
..जशा आज पांघरतो
नि आणखीच उघडे पडतो..

चल ना जाऊ पुन्हा त्या रानातल्या गुहेत
आपण तिथेच की रे बरे होतो..

कविता महाजन, प्रज्ञा दया पवार, अनुराधा पाटील अशा महत्त्वाच्या लेखिका-कवयित्रींनी त्यांच्या कवितेतून लैंगिकतेचे अनेक पैलू उलगडले आहेत. प्रत्येकीची कविता उद्धृत करणं शक्य नसलं तरी त्यांची नोंद इथे आवश्यक वाटते.

फेसबुकवरच भेटलेल्या योजना यादवची एक कविता पहा. आजच्या काळाची, आणि विशेषतः स्त्रीच्या आजच्या काळाची -

स्पायकरच्या ट्रायल रुममध्ये
कपडे उतरवत असताना
रोखलेले असतात
डिझायनरचे डोळे आपल्यावर

पायाच्या घोटापासून कंबरेपर्यंतचा आकार
मांड्यांचा घेराव , स्तनांचा विस्तार
स्कॅन होत राहतो आरशा पल्याड

जीन्स चढवतात ते हात
आपले नसतात
पायही बहुदा आपले नसतात
नव्या कपड्यात खुललेला अहं
तो ही नसतोच आपला .

डिझायनर
बेमालूम घुसलेला असतो शरीरात
दुकानात पाय ठेवल्यापासून .

योजना तिच्या अनेक कवितांमधून स्त्री असण्याला आणि स्त्रीच्या अतृप्त असण्याला आवेगाने भिडली आहे. 'स्वप्न - २' या तिच्या कवितेत तर तिने शरीराला असा काही स्पर्श केला आहे की मी अबोल होत मनोमन तिच्या पाठीवर थाप मारली.

शरीरात रूतून बसलीयत
माणसं
दाटीवाटीनं

नवरा योनीच्या तळघरात
पोरगी त्याच्या मांडीवर
पोटाच्या मध्यभागापर्यंत

उरलेले भाग
मिळतील तसे
वाटून घेतलेत प्रत्येकानं

अन्
आई मात्र
उभीच आहे शरीरात
नखशिखांत ...

योजनालादेखील - जी फेसबुक पिढीची प्रतिनिधी आहे - 'आई' शरीरात कायम 'उभी' आहे असं वाटतं आणि तिचं शरीर वाटून घेतलं गेलं आहे असं वाटतं तेव्हा ती एक महत्त्वाचं विधान करते आहे हे लक्षात घ्यायला हवं. मेघना पेठेंच्या मघाशी उद्धृत केलेल्या कवितेची आठवण करून देणारी योजनाची ही कविता पहा -

निव्वळ अंगावर अंग
घासण्यापुरते
हवे असतो जर
आपण एकमेकांना

संवादाचा एखादाही तंतू
जुळला नसता आपल्यात .

उर्जा विरून गेल्यावर
अलगद झालो असतो मोकळे

धास्तावलो नसतो
मत्सराच्या धाकाने

ठेवले नसते पहारे

निव्वळ अंगावर अंग
घासण्यापुरतेच
हवे असतो आपण
एकमेकांना

तर कदाचित

भेटलो असतो
मोकळ्या मनाने .

या कवितेतल्या प्रत्ययाने मला फार अस्वस्थ केलं आहे. मुळात मला ही एकदम 'जेंडर न्यूट्रल' कविता वाटते. ही भावना स्त्री, पुरुष कुणाचीही असू शकेल असं वाटतं. मानवी संबंधांतील जे नग्न सत्य आहे, जे तंत्रयुगातही कायम राहिलं आहे आणि अजूनही कायम राहणार आहे त्याचा स्पष्ट उल्लेख करत, त्याच एकमेव आधारे मानवी संबंध परिपुष्ट होतील अशी आशा व्यक्त करणारी ही कविता आहे. यातील विचार कदाचित पटेल, कदाचित पटणार नाही, पण ही कविता विचार ट्रिगर करण्याच्या दृष्टीने मला फार महत्त्वाची वाटते.

कविता ही फक्त कविता असते. ती इंटरनेटच्या नवीन स्पेसमधली कविता असली आणि तिचे काळ-स्थळाचे आयाम बदललेले असले तरी ती आपलं कवितापण घेऊनच उभी असते. या कवितेतून दिसलेली देहजाणीव मला आश्वासक वाटते कारण ती अतिशय प्रामाणिक आहे. 'नववधू प्रिया मी बावरते' या भा. रा. तांब्यांच्या कवितेपासून 'आपण नाही साल तुझी बायको होणार' या मेघना पेठेंच्या कवितेपर्यंतचा वैचारिक प्रवास आपल्यासमोर आहे. त्या त्या काळातली प्रामाणिक भावना मांडणं हे जर कवितेचं एक मुख्य काम असेल तर मला वाटतं फेसबुकवरची सकस कविता ते काम मनोभावे करते आहे. तिची भाषा लवचीक आहे, जाणीवा धीट आहेत आणि ती व्यक्तीकेंद्री विचारातून उमटणारा समर्थ संवाद साधायचा प्रयत्न करते आहे. आज ही कविता ज्या पॅटर्नमध्ये बोलते आहे ते इतकं प्रभावी आहे की ही कविता उद्या काय बोलणार आहे याची मला उत्सुकता आहे!         

(मेहता मराठी ग्रंथजगत, दिवाळी २०१५)
x

No comments:

Post a Comment