स्वतंत्र आणि समग्र

मागच्या लेखाच्या शेवटी आपण भारतीय आणि पाश्चिमात्त्य मानसिकतेतील फरकाबाबत बोलायला सुरूवात केली होती. हा विषय थोडा गंभीर आहे आणि यावर नीट बोललं गेलं पाहिजे. मुख्य म्हणजे केवळ भारतीय-पाश्चिमात्त्य तुलना इतकंच नव्हे तर एकूणात आपण कोणत्याही बाबतीत जेव्हा 'तुलनात्मक टिप्पणी' करतो तेव्हा त्याला जोडून काही गोष्टी येतात त्या लक्षात घेणं आवश्यक असतं. 

माध्यमांचा प्रसार, व्यावसायिक व इतरही कारणांमुळे वाढलेली माणसांची वाहतूक यामुळे आज जग कधी नव्हे इतकं जवळ आलं आहे. वृत्तपत्रे, रेडिओ, मग टेलिव्हिजन, चित्रपट यामुळे बसल्या जागी भिन्न संस्कृतींचं दर्शन होऊ लागलं होतंच. अलीकडे इंटरनेटमुळे त्यात मोठी भर पडली. व्यक्तींचा प्रत्यक्ष संवाद सोपा झाला. टीव्ही, चित्रपट, इंटरनेट या गोष्टी आपल्या घराच्या खिडक्या म्हणून काम करू लागल्या आणि या खिडक्यांमधून बाहेरचं जग दिसू लागलं. या जगाविषयीचे ठोकताळे बांधता येऊ लागले. जे प्रत्यक्षात परदेशी गेले, राहिले त्यांना जो 'संस्कृती संघर्ष' अनुभवायला मिळाला असेल तो खिडकीतून बाहेर बघणाऱ्यांना अनुभवायला मिळणार नाही. त्यामुळे त्यांच्या आकलनाला मर्यादा पडणारच. परंतु खिडकीतून दिसणाऱ्या जगामुळे अधिक-उण्या दोन्ही बाजूंची किमान ओळख करून घेणं शक्य झालं. अमेरिकेतील मुक्त जीवनशैलीमुळे प्रभावित होत असतानाच याच खिडक्यांवाटे ज्यांची नोम चॉम्स्कीसारख्या विचारवंताशी ओळख झाली त्यांना अमेरिकन साम्राज्यवादाचं भीषण रूपही दिसलं. अमेरिकेचं परराष्ट्र धोरण, शासनपुरस्कृत भांडवलशाही याबाबत चॉम्स्की यांनी केलेलं लेखन मोलाचं आहे. त्यामुळे माझ्यासारख्या 'खिडकीतून बाहेर बघणाऱ्या' माणसाला अमेरिकन समाजजीवनातील काही पैलूंनी आकर्षित केलं तरी हे अमेरिकेचं संपूर्ण दर्शन नव्हे हे लक्षात ठेवावं लागतं. इथे आपण एक गोष्ट लक्षात घेऊ. आपण एखाद्या विचाराकडे जेव्हा आकर्षित होतो तेव्हा ती काहीशी 'मायक्रोस्कोपिक' दृष्टी असते. त्या विशिष्ट विचारापुरतीच ती असते. तो विचार बाळगणाऱ्या माणसाच्या, मानवसमूहाच्या एकूण जगण्याचं मूल्यमापन त्या विचारावरून करता येत नाही. तिथे 'डायकॉटॉमी' (विरोधाभास) असूच शकते. इतिहासात-वर्तमानात अनेक ठिकाणी हे आढळून येईल. हिटलर हे नाव घेतल्यावर आपल्या मनात कुठलीच सकारात्मक भावना येऊ शकत नाही. पण याच हिटलरने काही अप्रतिम चित्रं काढली आहेत. त्यामुळे हिटलर वाईट असला तरी त्याची चित्रं चांगली असू शकतात हे नाकारता येत नाही. त्याचं त्या क्षेत्रात काही सकारात्मक योगदान असेल तर त्याची नोंद घ्यावी लागते. याच न्यायाने मला अमेरिकन, युरोपियन किंवा अन्य कुठल्याही समाजातील काही विशिष्ट बाबी आवडल्या, घेण्याजोग्या वाटल्या, तर त्या बाबतीत ते योग्य असतं. तो समाज इतर बाबतीत कसा आहे हा वेगळा मुद्दा असतो. व्यक्तिशः मला पाश्चात्त्य समाजातील नातेसंबंधांविषयीची प्रगल्भता आकर्षित करते, पण त्या समाजातील उपभोक्तावाद अडचणीचा वाटतो. म्हणजे मला एकाच वेळी 'स्वतंत्रपणे' आणि 'समग्रपणे' बघता यायला लागतं. यातून एक महत्त्वाची गोष्ट साध्य होते. आपण बहुविधता लक्षात घेऊ लागतो. आपल्याला अपील होणाऱ्या गोष्टींच्या दर्शनाने आपण वाहवत जात नाही. या बहुविधतेच्या खोलात जाणंही समाजशास्त्रीय-मानसशास्त्रीय दृष्ट्या मोठं रोचक असू शकतं. अनेक विरोधाभास समोर उभे राहतात आणि त्यांची उकल करण्यातली मौज अनुभवता येते. सामाजिक अभ्यासाचा हा पैलू विशिष्ट संस्कृती, विशिष्ट मानसिकतेच्या विकासक्रमाशी जोडलेला आहे. यात मौज आहे तशीच दमणूकही आहे. कारण सामाजिक अभ्यास हा गणित किंवा पदार्थविज्ञानासारखा नियमांनी बांधलेला नसतो. 'माणूस' या एककाशी जोडल्या गेलेल्या अनेक गोष्टी असतात. इतर माणसांशी जोडल्या गेलेल्या गोष्टींशी त्यांचा संपर्क येतो आणि समाजाचं गतिशास्त्र निर्माण होऊ लागतं. त्यामुळे भारतीय असे आहेत, अमेरिकन्स असे आहेत, जपानी असे आहेत या टिप्पण्यांकडे स्थूलमानाने बघावं लागतं. हे इतरही बाबतीत लागू होईल. म्हणजे अगदी काँग्रेस हा पक्ष असा आहे, लोकसत्ता हे वर्तमानपत्र अमुक प्रकारचं आहे, डावे असे असतात, उजवे असे असतात अशी विधानं स्वतंत्र टिप्पणी करत असतात. समग्र टिप्पणी एक-दोन विधानांमधून करताच येत नाही. त्यासाठी कार्यकारणभावाच्या खोलात जावं लागतं.

या पार्श्वभूमीवर हे लक्षात घेऊ की सामाजिक संदर्भात सामान्यीकरण करणाऱ्या विधानांकडे विशिष्ट निरीक्षण म्हणून पाहावं. मला पाश्चिमात्त्य समाज अधिक प्रयोगशील दिसतो आणि भारतीय समाज स्थितीशील दिसतो हे एक विशिष्ट निरीक्षण आहे. यात सामान्यीकरण आहे, पण ते काही अंशी अपरिहार्यही आहे. कारण एखाद्या समाजाची साधारण रूपरेषा विशद करण्यासाठी ते आवश्यक आहे. पाश्चिमात्त्य समाज प्रयोगशील आहे तर का आहे आणि भारतीय समाज स्थितीशील असला तर का आहे याचा शोध घ्यायला सुरूवात केली तर बरीच तथ्ये समोर येऊ शकतील. दोन्ही समाज  इतिहासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर असल्याने त्यांच्यात हा फरक आहे असंही उत्तर असू शकेल. मुख्य म्हणजे प्रयोगशील असो वा स्थितीशील - त्या समाजाचा 'क्रॉस सेक्शन' घेतला तर आपल्याला स्थिर, शांत, विचारी किंवा  विचारातून आलेली 'अस्थिर शांतता' अनुभवणारी माणसं अधिक दिसतात की एकूणात दुःखी माणसं अधिक दिसतात हेही पाहता येईल. 

तुलनात्मक टिप्पणीविषयी आपण थोडं सविस्तर बोललो, पण ते आवश्यक आहे असं मला वाटतं. विशेषतः सध्या दीर्घ विवेचनापेक्षा थोडक्यात लिहिलेल्या मजकुराचा प्रभाव जास्त पडताना दिसतो. फेसबुक, ट्विटर, व्हॉट्सअ‍ॅप या समाजमाध्यमांद्वारे हे होताना आपण पाहतो. इथे होणाऱ्या स्वतंत्र विधानांचा आणि सामान्यीकरणाचा धोका असा की ते भडक पद्धतीने, नकारात्मक भावना ट्रिगर होतील अशा पद्धतीनेही होतं. त्यातून ध्रुवीकरणाखेरीज काही साध्य होत नाही. आपण जेव्हा आपल्या निरीक्षणाच्या आधारे एखादं सामान्यीकरण कसणारं विधान करतो तेव्हा त्याच्या पुष्ट्यर्थ काही मुद्दे मांडता येणं गरजेचं असतं. त्यामागे आपलं म्हणून काही आकलन आहे का, आपला म्हणून काही विचार झाला  आहे का हे तपासणं आवश्यक असतं. सामान्यीकरण न करता बोलायचं ठरवलं - म्हणजे समग्रपणेच बोलायचं ठरवलं तर बहुधा आपलं बोलणं अगदीच नाहीसं होईल कारण समग्रतेला कवेत घेणं सहजसाध्य नसतं. जवळजवळ अशक्यच असतं. हे समजण्यासारखं आहे. त्यामुळे आपण तेवढी सूट स्वतःला द्यावीच. पण स्वतंत्र विधानाच्या पलीकडे समग्र म्हणून काही आहे, तिथे पोचण्याचा आपला प्रयत्न तरी असला पाहिजे याची जाणीव जागी असली तर आपला वैचारिक प्रवास अधिक समृद्ध होतो. 

नातेसंबंधांच्या अधिक निरोगी रचनेबाबत मला 'खिडकीतून' जे दिसलं आहे ते आश्वस्त करणारं आहे. वर आपण बोललो आहोत तसं खिडकीतून पूर्ण सत्य नाहीच कळणार, पण जे दिसलं ते महत्त्वाचं आहे आणि आपल्याकडे हे 'मिसिंग' आहे ही जाणीव मात्र मला खोडता आली नाही. पुलंनी पौर्वात्य आणि पाश्चिमात्त्य संस्कृतीबाबत 'त्यांची द्राक्ष संस्कृती आणि आपली रुद्राक्ष संस्कृती' असा एक विनोदी उल्लेख केला आहे. आज भारतातही द्राक्ष संस्कृती पाय रोवून उभी राहिली आहे आणि रुद्राक्ष संस्कृतीही आहेच, पण नातेसंबंधांच्या मोकळिकीबाबत, त्यातील  'साक्षरतेबाबत' बोलायचं झालं तर आपण भारतीय 'लेस प्रोग्रेसिव्ह आणि मोअर अ‍ॅग्रेसिव्ह' आहोत आणि पाश्चिमात्त्य 'मोअर प्रोग्रेसिव्ह आणि लेस अ‍ॅग्रेसिव्ह' आहेत असं दिसतं. आणि याचं मूळ व्यक्तिस्वातंत्र्याला मूल्यात्मक मान्यता देऊन त्याची स्पेस विस्तारण्यामध्ये आहे.