मैं और मेरी कॉपी

'तुम्ही काय करता?' हा सांस्कृतिकदृष्ट्या व्यावहारिक आणि व्यावहारिकदृष्ट्या सांस्कृतिक असा एक लोडेड आणि धारदार प्रश्न आहे. बऱ्याचदा या प्रश्नाच्या उत्तरानुसार पुढल्या संभाषणातलं राजकारण निश्चित होत असतं. माणूस एखादी गोष्ट का करतो याचा शोध घेता घेता गौतम बुद्धापासून सिग्मंड फ्रॉइडपर्यंत अनेकांना निर्वाण प्राप्त झालं. माणूस एखादं काम किंवा बरीचशी कामे पैसे मिळवण्याकरता करतो असं एक सरळ-साधं आधुनिक उत्तर अनेकांना सुचू शकेल आणि अनेकांना सुचल्यामुळे आधुनिक रीतीनुसार त्याला बरोबरही म्हणता येईल, पण पैसे मिळवणं हा झाला एक भाग. माणूस एखादी गोष्ट का करतो हा एक मौलिक, तात्त्विक, मूलभूत आणि मनोरंजक प्रश्नही आहे आणि 'तुम्ही काय करता?' याचं उत्तर दिल्यावर ते समोरच्याला न कळणं हा हताश करणारा प्रकार आहे. मात्र हताशेला मनोरंजनाकडे वळवणं हा हताशेवर मात करण्याचा अक्सीर इलाज आहे. हा इलाज वेळीच सापडल्याने मला बरीच मदत झाली आहे. (विशेषतः फेसबुकवर चर्चा करताना. फेसबुकवर जे होतं त्याला मी माझ्या अंगभूत भिडस्तपणाला जागून 'चर्चा' असं म्हणतोय. बाकी 'जन्नत की हकीकत' सगळ्यांना माहीतच आहे. संदर्भ ज्यांना कळला नसेल त्यांनी 'जन्नत की हकीकत गालिब' असा एक गूगल सर्च करावा.) 

'मी कॉपीरायटर आहे' या उत्तरानंतरही प्रश्नार्थक चेहरा बघण्याचं माझ्या भाळीच लिहिलं गेलं आहे हे मला अनेक प्रश्नार्थक चेहरे बघितल्यावर नीटपणे पटलं. आता इथे एक गंमत आहे. 'मी आयटीमध्ये काम करतो/करते' हे ऐकल्यावर वास्तविक समोरच्या माणसाला हा/ही नक्की काय करतो/करते हे अजिबात लक्षात आलेलं नसतं. पण 'आयटी' म्हटल्यावर हिंजेवाडी, ट्रॅफिक, खराडी, बाणेर, बंगलोर, हैद्राबाद,बिल गेट्स, गूगल, लॅपटॉप आणि कॉफीचा मग घेऊन बसलेली माणसं, चकाचक ऑफिसेस, महाकाय इमारती, देखणे कॅफेटेरिया, जोरदार पगार अशा वेगवेगळ्या चित्रांचं कोलाज झटकन डोळ्यासमोरून निघून जातं आणि मेंदूतल्या आकलनाच्या कप्प्यात एकदम एक फ्लॅश चमकतो आणि तो माणूस "हो का? वा! वा! आयटी म्हणजे काय प्रश्नच नाही..." असा एक शेरा ठेवून देतो. वास्तविक आयटीमध्ये काम करणारा तो किंवा ती एखाद्या आयटीच, पण डबघाईला आलेल्या कंपनीत नुसताच कीबोर्ड बडवायचं काम (पक्षी : डाटा एंट्री) करत असण्याची शक्यता असते. पण 'आयटी' माहात्म्य मोठं असल्याने कुठल्याही मोठ्या गोष्टीखाली अनेक छोट्या गोष्टी सहज लपून जातात तेच इथेही होतं. (उपमा सुचतायत, पण मोह आवरतो. राजकीय आहेत.) दुकानदार, डॉक्टर, वकील, शिक्षक, कॅशिअर, केमिस्ट, सुतार, रंगारी, समुपदेशक आणि इतर अनेक नोकरदार-व्यावसायिक यांच्याबाबत लोकांचा गोंधळ होत नाही. कारण कधी ना कधी तरी या सगळ्यांच्या हाताखालून लोक गेलेले असतात. खरं तर कॉपीरायटरच्याही हाताखालून लोक गेलेले असतात, पण ते त्यांच्या लक्षात आलेलं नसतं. अशा वेळी मी माझी नेहमीची युक्ती वापरतो. 'ठंडा मतलब कोका-कोला', 'सर्फ की खरीदारी में ही समझदारी है', 'घराला घरपण देणारी माणसं', 'दाग अच्छे है' या ओळी ऐकवतो. ('घराला घरपण देणारी माणसं' ही ओळ शक्यतो पुण्यातल्या माणसालाच ऐकवतो.) या ओळी ऐकल्या की समोरच्या माणसाच्या मेंदूत 'आयटी' हे शब्द ऐकल्यानंतर चमकणारा फ्लॅश चमकतो. अर्थात कॉपीरायटिंग म्हणजे फक्त स्लोगन्स लिहिणं नव्हे, पण कॉपीरायटिंगची तोंडओळख होण्यासाठी ते पुरेसं असतं. 

ज्याची पायरी चढायची वेळ येऊ नये असं सगळ्यांना वाटतं ती जागा म्हणजे कोर्ट. अर्थात हे पारंपरिक झालं. यात डेंटिस्टची खुर्ची, सरकारी हॉस्पिटल, लांब पल्ल्याची एसटी बस, पुणे ते कानपूर ट्रेनचा जनरल डबा अशा नवीन पायऱ्यांची भर घालता येईल. पण ते असो. एक ठिकाण असं आहे की जिथल्या पायऱ्या चढाव्याशा वाटण्या - न वाटण्याचा प्रश्नच फारसा येत नाही कारण ते ठिकाण 'आहे' याची जनसामान्यांना फारशी कल्पनाच नसते. हे ठिकाण म्हणजे जाहिरात एजन्सी. 'शब्दकोशातले सगळे शब्द इथे सुंदर होऊन मिळतात' अशी नीलकंठ प्रकाशनाची टॅगलाइन आहे (स्थापना १९६३. पुण्यात टिळक रोडवर टिळक स्मारक मंदिर ते महाराष्ट्र मंडळ या पट्ट्यात गेलात तर दिसेल. विजय तेंडुलकरांच्या बऱ्याच नाटकांबरोबर 'गिधाडे', 'घाशीराम कोतवाल', 'बेबी', 'सखाराम बाइंडर' या नाटकांच्या मुद्रित आवृत्त्याही नीलकंठ प्रकाशनाने काढल्या आहेत. म्हणजे इथे शब्द नुसतेच सुंदर नाही तर भयंकर सुंदर होऊन मिळतात!) पण जाहिरात एजन्सीत काहीही म्हणजे काहीही सुंदर करून मिळतं. (राजकीय पक्षसुद्धा. तपशीलात जायचा मोह पुन्हा एकदा आवरतो.) विक्रीसाठी बाजारात येणाऱ्या सर्व उत्पादनांचं ब्यूटी पार्लर म्हणजे जाहिरात एजन्सी. ऑडीपासून ओडोमासपर्यंत आणि वुडलँड शूजपासून वुडवर्ड्स ग्राइप वॉटरपर्यंत कुणालाच न चुकलेली जागा म्हणजे जाहिरात एजन्सी! (वुडवर्ड्स ग्राइप वॉटर हे शब्द वाचल्यावर जर 'काय झालं? बाळ रडत होतं...' हा संवाद तुमच्या मनात उमटला असेल तर ती 'जाहिरात विजया'ची साक्ष आहे.)

शब्द आणि चित्र यांना व्यावसायिकदृष्ट्या फंक्शनल स्वरूप प्राप्त होतं ती जागा म्हणजे जाहिरात एजन्सी. कलेसाठी कला की जीवनासाठी कला हा वादच नष्ट होऊन 'व्यवसायासाठी कला' या निर्विवाद उद्दिष्टाने चालू राहते ती जागा म्हणजे जाहिरात एजन्सी. व्हिज्युअल डिझायनर आणि कॉपीरायटर हे दोघे इथले प्रमुख कामगार. किचन सांभाळणारे. आणि चित्र व शब्द वापरून केलेली जाहिरात पेश करण्याआधी त्यांचं मुख्य कौशल्य म्हणजे आयडियाज सुचवणं. 'आयडिएशन' हा जाहिरात क्षेत्राचा आत्मा. पुढे मग आयडियाज थंडपणे नाकारण्याचं आणि चित्र व शब्दांमध्ये आपल्याला हवा तो बदल करवून घेण्याचं काम क्लायंट करतच असतो. आपल्या हातून काही लिहून झालं आणि ते आपलं आपल्याला आवडलं असलं, 'जाहिरात'दृष्ट्या ते चांगलं झालेलं असलं तरी जणू ते आपण लिहिलंच  नाही अशा अलिप्तपणे त्याच्याकडे बघण्याची किमया साधली की तुम्ही कॉपीरायटर झालातच म्हणून समजा. कालिदास, शेक्सपियर, डिकन्स आणि दोस्तोव्हस्की थोर लेखक खरेच (त्यांचं कुणी किती वाचलं आहे हा मुद्दा सध्या बाजूला ठेवू), पण एक आणि दोन बीएचके फ्लॅट्स (सॉरी... 'होम्स', 'फ्लॅट्स' नाही. अलीकडे कॉपी न लिहिल्याचा परिणाम!) असणाऱ्या पन्नास बिल्डर्सच्या शंभर इमारतींचं त्या केवळ शहरातल्या वेगवेगळ्या जागांवर आहेत या एका फरकाच्या आधारे रसभरित वर्णन करू शकणारा लेखक म्हणजे कॉपीरायटरच. कलेची साधना कुठल्याच कलाकाराला चुकलेली नाही, समीक्षा आणि रिजेक्शनही कुणालाच चुकलं नाही, पण 'ग्राहकांचा संतोष' याच प्रेरणेतून सुरू होणारा कलाप्रवास म्हणजे व्हिज्युअल डिझाइन आणि कॉपी.

एक काळ, म्हणजे प्रचंडच जुना काळ, असा होता की हिशेब सोपे होते. समोरच्याचं पटलं नाही, आवडलं नाही की त्याला सरळ खतम करता यायचं. मग हळूहळू गट पडले, गटांमध्ये लढाया आणि युद्धं सुरू झाली. मात्र एकीकडे नीतीशास्त्र विकसित झाल्याने पुढे या शास्त्राला युद्धभूमीवरही जागा करून द्यावी लागली आणि युद्धाला नियम आले. विसाव्या शतकात दोन महायुद्ध झाल्यावर लोकांच्या असं लक्षात आलं की युद्ध करणं ही काही परवडणारी गोष्ट नाही. मग असं झालं की आदिम काळापासून चालत आलेल्या संघर्षाच्या गुणसूत्रांनी सूट-बूट, टाय, ब्रीफकेस असा जामानिमा केला. भाषा मदतीला आली. समोरच्याला सरळ खतम न करता त्याला विक्रीच्या तंत्राने आणि शब्दांनी नामोहरम करता येऊ लागलं. जगावर राज्यच करायचं असेल तर बंदुका आणि तोफांपेक्षा बर्गर, पिझ्झा आणि कोका कोलाची लोकांना सवय लावणं बेष्ट आहे हा साक्षात्कार झाला. युद्ध हा एक मोठा बिझनेस होता. आता बिझनेसचंच युद्ध झालं. खुल्या मैदानातल्या लढाईचं विसाव्या आणि एकविसाव्या शतकातलं एक रूप म्हणजे बिझनेस स्ट्रॅटेजी आणि बिझनेस मीटिंग्ज. टेबलावर समोरासमोर बसून होणाऱ्या बिझनेस मीटिंग्ज लढाईपेक्षा कमी नसतात. आता कोण किती बलवान हा आदिम नियम इथेही लागू होतोच. जाहिरात क्षेत्राबाबत बोलायचं झालं तर कॅडबरी, कोका कोला, सॅमसंग, सोनी, हिंदुस्थान युनिलिव्हर अशा बलाढ्य कंपन्या आणि त्यांची जाहिरात करणाऱ्या बलाढ्य जाहिरात एजन्सीज यांच्यातल्या संबंधांचं 'गतिशास्त्र' (किंवा सोप्या भाषेत डायनॅमिक्स ) वेगळं आणि पुण्यासारख्या मिड साइज मार्केटमधल्या एखाद्या छोट्या एजन्सीचं तिच्या क्लायंट्सबरोबरच्या संबंधांचं गतिशास्त्र वेगळं. एजन्सी आणि क्लायंट यांच्यातल्या एका छोट्याशा मीटिंगमध्ये डोकावून पाहिलं तर हे लक्षात येईल आणि कॉपीरायटर या प्राण्याची अधिक ओळख होऊ शकेल - 

चकचकीत ऑफिसची चकचकीत कॉन्फरन्स रूम. आलिशान म्हणावी अशी. भाषा, साहित्य, क्रिएटिव्ह रायटिंग वगैरेंच्या नादाला लागलो नसतो तर समोर दिसतेय त्यातली थोडी तरी चकाकी आयुष्यात आली असती हा दर वेळी मनात येणारा विचार याही वेळी कॉपीरायटरच्या मनात येतो. तो, व्हिज्युअल आर्टिस्ट आणि एजन्सीचा मालक - म्हणजे या दोघांचा बॉस क्लायंटची वाट बघत बसलेत. थोड्या वेळाने (म्हणजे उशीराने) डोळे दिपतील असे पांढरेशुभ्र कपडे, हातात तब्येतीने लांब आणि रुंद असा मोबाइल, बोटात अंगठ्या आणि चेहऱ्यावर 'मी विजेता होणारच' असा ओसंडणारा भाव घेऊन क्लायंट उर्फ जानेमाने बिल्डर येतात. नमस्कार-चमत्कार झडतात आणि गाडी प्रेझेंटेशनवर येते. 

"तुमचे डिझाइन्स पाहिले मी. चांगलेत. चांगलेत. (च 'चप्पल'मधला). पन काये ना, थोडा जास्त इंपॅक्ट यायला पायजे अजून. ('अजून'चा 'ज'सुद्धा 'जीवन'मधला). आपल्या टारगेट ऑडियन्सला इतकं हाय इंग्लिस झेपनार नाय."

"राइट सर. म्हणूनच तर आम्ही सजेस्ट करत होतो की आपलं संपूर्ण कॅम्पेन मराठीत असलं पाहिजे." एजन्सीचा मालक. म्हणजे बॉस. खिंडीत उतरून लढाईच्या तयारीत. 

“हां, ते बराबर हाय. पन काय होते ना, मिडल आणि लोअर मिडल क्लासमधल्या लोकांना पन शेवटी वाटते ना की आपल्याशी पन कोनीतरी इंग्लिसमधी बोलायला पायजे. आपन पन अशा स्कीममदी राहायला जाऊ जिकडे सगळं एकदम हाय-फाय असेल. त्याला मार्केटिंगमदी काय म्हणतात?" क्लायंट - बॉसचा बॉस - डोकं खाजवू लागतो. 

"अ‍ॅस्पिरेशनल व्हॅल्यू." कॉपीरायटर तोंड उघडतो. 

"हां, करेक्ट! तर ते दिसायला पायजे आपल्या डिझाइन्समधून. आपल्या प्रोजेक्टमधून आपन जे देतोय ते बेस्ट इन क्लास आहे, पन ते इथेपन दिसायला पायजे. आमचं काय थिंकिंग झालंय तुम्हांला सांगतो. मराठी ऑडियन्सला मराठीमधून कम्युनिकेट करायचं असा ट्रेंड हाय, पन आपल्याला तो ब्रेक करायचाय. आणि आपन मराठी टच देनार ना! फोटो सगळे एकदम टिपिकल मराठी वापरायचे. लेडीज लोगला हिरवी साडी, जेंट्सला कुर्ता. घरासमोर रंगोलीपन दाखवू शकतो. अजून वाटलं तर तोरन वगैरे. पन ते बोलतील इंग्लिस. आणि डिझाइन एकदम कॉस्मोपॉलिटन. अ‍ॅस्पिरेशन हाय लेव्हलचं म्हनलं की मराठीपन थोडं लो लेव्हलला जानारच, काय?"

या वाक्यानंतर सभागृहात मिनिटभर शांतता पसरते. 

"म्हंजे मराठीपन असंच नाय, एनी रीजनल आयडेंटिटी..." बॉसच्या बॉसला बहुधा आपल्या व्यावहारिक बोलण्यातली सांस्कृतिक गफलत लक्षात येते किंवा अचानक त्याला राज ठाकरे आणि मंडळी आठवतात.

"दॅट्स ओके. तसं करता येईल आपल्याला. पण इंग्लिश कॉपी ओके आहे की. इन फॅक्ट आम्ही टेस्टपण केली काही लोकांना दाखवून." बॉस. 

"काय सांगता? मला डाउट आहे तरी. आता फॉर एक्झाम्पल ही लाइन बघा - 'लाइफ हिअर इज एव्हरीथिंग बट....मंडेन" बॉसचा बॉस. 

"राइट. मंडेन म्हणजे बोअरिंग, नेहमीचं." बॉस. 

"ते बराबर. पन शब्द हेवी नाय वाटत? किंवा ही लाइन बघा. गिव्ह अ चान्स टू युवर अनरिअलाइज्ड पोटेंशियल इन द ट्रूली इन्स्पायरिंग मीलियू. म्हंजे काय ते मलाच समजलं नाय." बॉसचा बॉस.

इथे वास्तविक कॉपीरायटरला आनंद झालाय. कारण हेडलाइन सोडून क्लायंटने बॉडी कॉपी वाचण्याचे कष्ट घेतले आहेत ही बाब त्याला सुखावणारी आहे. या आनंदात तो एकदा सोडून अनेकदा कॉपी रीराइट करू शकतो. साधारणपणे हेडलाइन आणि टायटल्सवरून नजर फिरवली की बहुतेकांचं काम होतं. बॉडी कॉपी नीट वाचण्यात कुणाला फारसा रस नसतो. वाचन अलीकडे कमी झालंय म्हणतात त्यात कॉपीही आलीच की. अर्थात या आनंदातही तो किल्ला लढवायचं ठरवतो आणि पुन्हा एकदा तोंड उघडतो.  

"लेट मी एक्सप्लेन सर. अनरिअलाइज्ड पोटेंशियल म्हणजे आजवर ज्यांना संधी मिळाली नाही अशा तुमच्या क्षमता. इन्स्पायरिंग मीलिया म्हणजे प्रेरणादायक वातावरण. मला वाटतं एक-दोन शब्द किंवा लाइन्स समजल्या नाहीत तरी ठीक आहे. आपण ऑडियन्सला थोडा विचार करायला लावावा. अर्थ शोधायला लावावा. इट गिव्ह्ज अ फीलिंग दॅट आय हॅव अर्न्ड माय प्लेस."

"असं म्हनता?" कॉपीरायटरच्या शेवटच्या वाक्याविषयी बॉसच्या बॉसला वास्तविक शंका आहे थोडी, कारण त्याला ते नीटसं कळलेलं नाही. पण पुन्हा हे यांच्यासमोर सांगायला नको असा तो विचार करतो. कॉपीरायटरनेही ते वाक्य हुशारीनेच पेरलेलं असतं. इंग्लिश कॉपीरायटिंगच्या एकूण अनुभवातून संपत्ती आणि अधिकाराला शह द्यायची ताकद अधिक संपत्ती आणि अधिक अधिकार यांच्याखेरीज फक्त इंग्लिशमध्ये आहे हे त्याला कळून चुकलेलं असतं.

"बरं मी विचार करतो परत. आपन परत भेटू या वीकमदी."       

विचार करूनही आपल्याला डिझाइन आणि कॉपी बदलायला लागेल असा अंदाज बांधूनच मंडळी निघतात. पण निदान आत्ता तरी मीटिंग जिकल्याची जाणीव प्रबळ असते. 

क्लायंटकडून ब्रीफ येणं, त्यावर ब्रेनस्टॉर्मिंग होणं आणि क्रिएटिव्ह्ज तयार होणं ही म्हटलं तर सृजनाचा आनंद देणारी प्रोसेस. पण प्रोसेस क्रिएटिव्ह असल्यानेच घोळही होतात. कारण सगळेच जण क्रिएटिव्ह होऊ लागतात. बिल्डरला बिल्डिंग कशी बांधायची हे ज्ञान जाहिरात एजन्सी देत नाही, पण बिल्डर मात्र जाहिरात कशी कराल हे ज्ञान एजन्सीला देत राहतो. अर्थात क्लायंट 'समजू लागला' की एजन्सीचं काम थोडं सोपं होतं. 'यांना काय दिलेलं आवडेल?' या प्रश्नाचं उत्तर मिळू लागलं की फारशा क्रिएटिव्ह तडजोडी करायची वेळ येत नाही. कारण ती तडजोड करूनच डिझाइन पाठवलेलं असतं. काही वेळा क्लायंटच्या मागण्या मनःशांतीची कसोटी बघणाऱ्या असतात. म्हणजे 'तो बॅकग्राउंडचा पांढरा कलर थोडा अजून पांढरा करता का?' किंवा 'हेडलाइनमधले अमुक दोन शब्द काढून त्याच अर्थाची हेडलाइन पाठवता का?' इ. इ. मात्र 'इसमें मजा नहीं आ रहा' या समीक्षेचं स्थान सगळ्यात वरचं आहे. भालचंद्र नेमाडेंना 'हिंदू वाचली. मजा नाही आली.' अशी प्रतिक्रिया कळवल्यावर त्यांचं कसं होईल? (कॉपीरायटर आणि नेमाडे अशी तुलना पाहून अनेकांच्या भुवया आणि मिशा उंचावतील. पण मुद्दा फक्त फीडबॅकचा आहे. त्यामुळे शांतता राखावी.) 'इसमें मजा नहीं आ रहा' म्हटलं की पुढचं बोलणंच खुंटतं. अर्थात कॉपीरायटर जसजसा सीझन्ड होत जातो तसतशी त्याला क्लायंटविषयी करूणाही वाटायला लागते. कारण क्लायंट बिचारा व्यवसायाच्या गरजेपायी चित्र आणि शब्दांच्या वाट्याला जात असतो. आणि शब्द व चित्र समोर आले की अत्यंत रूक्ष आणि गद्य माणसालाही समीक्षेचा पाझर फोडतात. एकदा एका क्लायंट मीटिंगमध्ये प्रॉडक्ट फिल्मबद्दल चर्चा चालू असताना अशाच एका गद्य क्लायंटने धक्का दिला होता. बराच वेळ थंडपणे चर्चा करणारा हा क्लायंट मधेच एकदम उसळून म्हणाला, "तुम्ही शोले पाहिलाय का शोले?" आता 'शोले' न पाहिलेला माणूस भारतात तरी सापडणं अवघड. मी 'हो' म्हटल्यावर हा म्हणतो, "गब्बर सिंग ठाकूरच्या फॅमिलीला संपवतो तो सीन आठवा. ठाकूरची सून धावत येतेय आणि गोळीचा आवाज येतो आणि मग एकदम फ्रीझ फ्रेम! काय शॉट होता तो. आपण असा एक शॉट वापरायचा आपल्या फिल्ममध्ये." सिमेंट आणि काँक्रीटशी झटापट करता करता यांचं कॅमेरा हातात घ्यायचं स्वप्न अपूर्ण राहिलं असावं असा विचार माझ्या मनाला चाटून गेला. सांगायचा मुद्दा असा की हे क्षेत्रच असं आहे की ते एरवी गप्प असणाऱ्यांनासुद्धा वाचा फोडतं. माणसाला बहुधा 'मजा येत नव्हती' म्हणून त्याने चित्र आणि (जास्तीचे) शब्द शोधले. मग त्यातून जे निर्माण झालं त्यावरही तो 'मजा येतेय' आणि 'मजा येत नाहीये' या भाषेत बोलायला शिकला!

कॉपीरायटर हा इसम या सगळ्याशी झगडत झगडत रोज इमाने इतबारे शब्द दळायला घेतो. परिणाम काहीही असो, पण एखाद्या प्रॉडक्टसाठी काहीतरी आयडिया सुचवायचीय, समोर आलेल्या जाहिरातीच्या डिझाइनला एखादी कॅप्शन द्यायचीय या विचारानेच त्याचे हात सळसळू लागतात त्याला तो तरी काय करणार? चित्रकार असो की लेखक - कोऱ्या कागदावर आपलं अस्तित्व उमटवणारी माणसं. दोघांची माध्यमं वेगळी पण प्रेरणा एकच. काहीतरी सांगण्याची. कॉपीरायटरही काहीतरी सांगतोच, पण ते दुसऱ्याकरता असतं इतकंच. क्रिएटिव्ह ऊर्जा तीच. प्रोसेस तीच. किंचित जास्तच आव्हानात्मक. आपली स्वतःची कविता लिहिणं आणि आखून दिलेल्या चौकटीत एखादं गाणं लिहिणं यात फरक आहे. कवीमाणूस थोरच; पण साहिर लुधियानवी, कैफी आझमीपासून गुलजार, अमिताभ भट्टाचार्यपर्यंतचे गीतलेखक जो अनुभव देतात त्याचं सौंदर्य काय वर्णावं? (हे सगळेच आणि बहुतेक गीतलेखक आधी कवी असतात हे कवितेची थोरवी अधोरेखित करतं!) उत्तम कॉपी आणि व्हिज्युअल डिझाइन हेदेखील असाच कलानुभव देतात. पण त्यांच्या 'शॉर्ट लाइफ'मुळे आणि जाहिरातींचा मारा खूप असल्यामुळे लोकांच्या ते लक्षात राहात नाही. आस्वादाची नजर असेल तर मात्र चांगल्या जाहिरातीचा आनंद घेता येतोच.   

कॉपीचं, जाहिरातीचं आख्यान अद्भुतरम्य आहे. इथे क्रिटिव्हिटी चांगलीच घासली आणि वाकवली जाते. सृजनात्मक समाधान आणि वैताग यांचं पॅशनेट मिश्रण असलेलं हे क्षेत्र. रेडिओ जिंगल्सचे शब्द नीट ऐकले, मुद्रित जाहिरातींमधला मजकूर नीट वाचला, दृकश्राव्य जाहिरातींचा 'फ्लो' लक्षात घेतला तर त्यातली क्रिएटिव्ह मौज कळू शकते. थोड्या शब्दात, थोड्या वेळात लक्ष वेधून घेणे या उद्देशाने सुरू होणारा हा प्रवास आहे. वृत्तपत्र आणि मासिकातील जाहिराती, होर्डिंग्ज, वेबवरील जाहिराती, जिंगल्स, टेलिव्हिजनवरील जाहिराती अशी अनेक रूपं आणि प्रत्येक रूपाची आपली अशी वैशिष्ट्यंही. अनेक जाहिराती आपल्याला आवडतात, अनेक आवडत नाहीत. पण न आवडलेली जाहिरातदेखील 'ज्याची जाहिरात वाईट आहे असं प्रॉडक्ट' तुमच्या मेमरीत स्टोअर करण्याचं काम करत असतेच. जाहिरात आणि जाहिरातींचे परिणाम हा एक समाजशास्त्रीय आणि मानसशास्त्रीय अभ्यासाचा विषय आहेच, पण जाहिरात निर्मिती हा मुळात कलात्मक अभ्यासाचा विषय आहे. 

कॉपीचा मूळ गुणधर्म अल्पाक्षरत्व. तर अल्पाक्षरांचाच मार्ग धरून काही वर्षांपूर्वी लिहिलेलं काही समोर ठेवतो आणि थांबतो. 

टू द कॉपीरायटर्स        

अनाघ्रात! कसला तुकडा शब्द आहे रे हा...!

व्हाय डझ इट हॅव टू बी अ फ्रेंच नेम फॉर अ फकिंग प्रॉपर्टी इन खराडी?

यमुनाजळी खेळू कोणी लिहंलय रे?

आज वो फिरंग नहीं आई क्या?

शाळा कुठली रे तुझी? भीती मधला 'भी' ऱ्हस्व?

कॅन यू गेट धिस डन? जस्ट टू लाइन्स फॉर दिवाली? 

मदर्स डे को मराठी में क्या बोलते है रे?

क्लायंट को बोल ठंड रख.

गिव्ह मी दॅट वन लाइन डिअर. नाऊ!

अबे पोएट्री नहीं कॉपी चाहिये.

क्लायंट को बोल साले तू शेक्सपिअर की औलाद है क्या?

पेशवे, जरा आजच्या मराठीत लिहा की. क्लायंट कार डीलर आहे हो.

प्लीज आस्क द क्लायंट नॉट टू हॅव सेक्स विथ द कॉपी. 

इसमें यार मजा नहीं आ रहा. 

मुंशी प्रेमचंद कौन था रे? अँड व्हॉट डझ मुंशी मीन?

घुमा ना इसको. एकही तो पॅरा है!

निबंध नको रे. मुंबईचा क्लायंट आहे.

तुझे क्या लगा? तू लिंटास में है?

उधर मत देख चूतिये...शी हॅज लेफ्ट. सॅलरी लेने आई है.

व्हॉट मेड यू यूझ अ जिराफ इन द डिझाईन? 

- तूने ही तो दिया है कॅप्शन : स्टँडिंग टॉल इन चेंजिंग टाइम्स.

सातव्यांदा रीराईट करतोय. काय घंटा लिहिणार?

क्लायंट नीड्स थ्री ऑप्शन्स इन अ‍ॅन अवर.

- उसको बोल कॉपीरायटर लिखते लिखते मर गया. 

अबे तेरी शादी कराने को नहीं लेके जा रहे, क्लायंट मीटिंग है...

साले ब्रीफ तो ढंग से लाया कर....क्यूं ब्रँड की मार रहा है?

चल चाय पीते है... 

चल चाय पीते है...

उठा....पेशवे....  

(मिळून साऱ्याजणी, दिवाळी २०२०)